Κέα ή Τζια

Νησί (131 τ. χλμ., 2.417 κάτ.) των Κυκλάδων, το δυτικότερο και πλησιέστερο προς την Αττική. Υπάγεται διοικητικά στον νομό Κυκλάδων και πρωτεύουσά του είναι ο οικισμός Ιουλίς (701 κάτ.). Έχει σχήμα επίμηκες, σχεδόν ωοειδές, με ελαφρά νοτιοδυτική-βορειοανατολική κατεύθυνση, μήκος περίπου 21 χλμ., μέγιστο πλάτος περίπου 10 χλμ. και μέγιστο υψόμετρο 561 μ. (Προφήτης Ηλίας). Το ανάγλυφο του νησιού έχει σχεδόν τη μορφή οροπεδίου, με αρκετές χαράδρες, περιορισμένη βλάστηση, και με απότομες καταπτώσεις προς τις βραχώδεις ακτές, οι οποίες έχουν πολλούς μικρούς, συχνά αμμώδεις όρμους, αλλά ελάχιστες μεγαλύτερες κολπώσεις: Καβιά, Κορησία (που από την αρχαιότητα αποτελούσε το κυριότερο λιμάνι του νησιού), Οτζιάς και Σπαθί. Στα ακραία σημεία του νησιού σχηματίζονται τα ακρωτήρια Ταμέλος, Σκλάβος, Πέρλεβος, Σπαθί ή Σίδερος. Κοντά στην Κ. υπάρχουν δύο βραχονησίδες, το Γρηονήσι και το Σπανό ή Σπανοπούλα. Ιστορία. Ως πρώτοι Έλληνες άποικοι του νησιού αναφέρονται Αρκάδες με αρχηγό τον Αρισταίο, γιο του Απόλλωνα και της νύμφης Κυρήνης. Ο Αρισταίος μόλις έφτασε στο νησί ίδρυσε βωμό του Δία Ικμαίου, προσέφερε θυσίες σε αυτόν και στον Σείριο και κατόρθωσε να προκαλέσει ετησίες, λυτρώνοντας έτσι το νησί από την ξηρασία που το μάστιζε. Ο Αρισταίος λατρεύτηκε στην Κ. ως θεός της γεωργίας και της κτηνοτροφίας με το προσωνύμιο Ζευς Αρισταίος. Ένας δεύτερος αποικισμός πραγματοποιήθηκε το 1200-1100 π.Χ. στο νησί από Λοκρούς, με επικεφαλής τον Ναυπάκτιο ήρωα Κέω, που έδωσε το όνομά του στο νησί (η Κ. ονομαζόταν κατά την αρχαιότητα Κέως). Από τις ανασκαφές που έγιναν στην Αγία Ειρήνη και στην Κεφάλα, στον όρμο του Λειβαδιού, διαπιστώθηκε ότι το νησί ήταν κατοικημένο από την πρώιμη χαλκοκρατία (περ. 2800-1900 π.Χ.) και ακόμα νωρίτερα. Λέλεγες, Κάρες και Φοίνικες ήταν κατά την παράδοση οι πρώτοι κάτοικοί του. Κατά τους ιστορικούς χρόνους η K., η oποία θεωρείτο ιωνική νήσος, είχε τέσσερις αυτόνομες και ανεξάρτητες πόλεις: την Ιουλίδα, την Kαρθαία, στη θέση Πόλες, την Ποιήεσσα (σήμερα Πήσσες) και την Κορησσό ή Κορησσία, στο λιμάνι του Αγίου Νικολάου· αργότερα, όπως αναφέρει ο Στράβων, η Ποιήεσσα συγχωνεύθηκε με την Καρθαία και η Κορησσία με την Ιουλίδα. Πληροφορίες για την περίοδο πριν από το 500 π.Χ. δεν υπάρχουν. Ωστόσο, η οικονομική και πολιτιστική ακμή του νησιού μπορεί να διαπιστωθεί από τα νομίσματα και τα λίγα έργα τέχνης που σώθηκαν. Κατά τους Περσικούς πολέμους η Κ. έλαβε μέρος στις ναυμαχίες της Σαλαμίνας και του Αρτεμισίου με τέσσερα πλοία. Το 478 έγινε μέλος της Αθηναϊκής συμμαχίας· με ιδιαίτερη συνθήκη παραχωρήθηκε στους Αθηναίους η αποκλειστική εκμετάλλευση του μίλτου, ορυκτού που χρησίμευε στην παρασκευή φαρμάκων και χρωμάτων για τη ζωγραφική και εξαγόταν στα ορυχεία της βόρειας ακτής του νησιού. Μετά την ήττα των Αθηναίων στον Πελοποννησιακό πόλεμο η Κ. δέχτηκε Σπαρτιάτη αρμοστή και το 378 εισήλθε στη B’ Αθηναϊκή συμμαχία. Όταν όμως εμφανίστηκε στο Αιγαίο θηβαϊκός στόλος, το 363, οι πόλεις της K. –εκτός από την Καρθαία– αποστάτησαν, αλλά ο Αθηναίος στρατηγός Χαβρίας τις επανέφερε στη συμμαχία. Κατά τους ελληνιστικούς χρόνους το νησί ακολούθησε την τύχη των άλλων Κυκλάδων στις ατελείωτες διαμάχες των διαδόχων του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Από το 146 π.Χ. υπήχθη στη ρωμαϊκή επαρχία της Ελλάδας και το 42 π.Χ. δόθηκε ως δώρο από τον Μάρκο Αντώνιο στην πόλη της Αθήνας. Πολλοί διάσημοι άνδρες της αρχαιότητας κατάγονταν από την Κ., όπως ποιητές –Σιμωνίδης ο Πρεσβύτερος, Σιμωνίδης ο Λεωπρέπους, Σιμωνίδης ο Νεότερος και Βακχυλίδης–, σοφιστές και φιλόσοφοι –Πρόδικος και Πυθοκλείσης–, γιατροί όπως ο Ερασίστρατος κ.ά. Για το πολίτευμα της Κ. είχε γράψει ο Αριστοτέλης το σύγγραμμα Κείων Πολιτεία (το οποίο δεν σώζεται). Κατά την αρχαιότητα λέγεται ότι επικρατούσε ένα περίεργο έθιμο στο νησί· όσοι υπερέβαιναν το εβδομηκοστό έτος αυτοκτονούσαν πίνοντας κώνειο. Σύμφωνα με την παράδοση, το έθιμο αυτό ξεκίνησε όταν κάποτε, κατά τη διάρκεια μιας πολιορκίας του νησιού από τους Αθηναίους, οι γέροντες αυτοκτόνησαν με κώνειο, θέλοντας να εξοικονομήσουν τρόφιμα για τους νεότερους. Στα βυζαντινά χρόνια το νησί χάθηκε μέσα στην απεραντοσύνη της αυτοκρατορίας. Αργότερα, το ανέφερε στις επιστολές του ο επίσκοπος Αθηνών Μιχαήλ Ακομινάτος, ο οποίος, μετά τη διάλυση της αυτοκρατορίας από τους Φράγκους (1204), είχε αποσυρθεί σε μονή της Κ. Στο νησί η φραγκοκρατία διήρκεσε περίπου 330 χρόνια, με μια μικρή διακοπή, όταν επί Μιχαήλ H’ Παλαιολόγου (1269) η Κ. περιήλθε για μικρό χρονικό διάστημα στην κατοχή των Βυζαντινών. Οι Φράγκοι ονόμαζαν το νησί Zία και από εκεί προήλθε η ονομασία Τζια. Την εποχή αυτή διάφοροι διάσημοι Γενουάτες πειρατές χρησιμοποιούσαν ως βάση την K., πολλοί από τους κατοίκους της οποίας επιδίδονταν επίσης στην πειρατεία. Το 15o αι. την κατέλαβαν οι Ιωαννίτες της Ρόδου, το 1537 τη λεηλάτησε ο Χαϊρεντίν Μπαρμπαρόσα, ενώ το 1579, σχεδόν ερημωμένη πλέον, πέρασε στην κυριαρχία των Τούρκων. Το 1789 έγινε ορμητήριο του διάσημου αγωνιστή Λάμπρου Κατσώνη για τους αγώνες του εναντίον των Τούρκων. Μετά την Επανάσταση του 1821 αποτέλεσε, μαζί με τις υπόλοιπες Κυκλάδες, τμήμα του ελεύθερου ελληνικού κράτους. Αρχαιολογία-μνημεία. Τα παλαιότερα ίχνη κατοίκησης βρέθηκαν στο ακρωτήριο Κεφάλα, στον όρμο της Κορησίας, και ανήκουν στην ύστερη νεολιθική περίοδο. Ο συνοικισμός της Αγίας Ειρήνης, στον ίδιο όρμο, εμφανίστηκε κατά την πρωτοκυκλαδική εποχή (3200-2300 π.Χ.). Όμως η μεγαλύτερη ακμή του χρονολογείται στην πρώιμη υστεροκυκλαδική περίοδο (1550-1100 π.Χ.), οπότε καταστράφηκε από σεισμό. Ισχυρό τείχος προστάτευε από τα Β τον οικισμό, κοντά στον οποίο βρέθηκε υπόγεια κρήνη. Από τις συνήθως διώροφες κατοικίες, που χωρίζονταν μεταξύ τους με κλιμακωτούς στενούς δρόμους, έχουν σωθεί σπαράγματα από τοιχογραφίες. Σημαντικότατη υπήρξε η ανακάλυψη μοναδικού για την εποχή του ναού: βρέθηκε στα Α του οικισμού και αποτελείται από πρόδομο, σηκό και άδυτο. Ήταν αφιερωμένος στην προϊστορική γυναικεία θεότητα, πολλά πήλινα ειδώλια της οποίας βρέθηκαν μέσα στον ναό. Η θεά παρουσιάζεται με μακρύ ένδυμα που καλύπτει τα πόδια, πολλές φορές και τα χέρια, αφήνει όμως ακάλυπτο το στήθος ή και ολόκληρο το ανώτερο τμήμα του κορμού. Όλα τα ευρήματα (αγγεία, τοιχογραφίες, ειδώλια) αποδεικνύουν πως η Κ. είχε αναπτύξει στενές σχέσεις με τα άλλα νησιά και κυρίως με την Κρήτη. Στον χώρο του ναού η λατρεία συνεχίστηκε μέχρι την ελληνιστική εποχή· κατά τους ιστορικούς χρόνους ο ναός ήταν αφιερωμένος στον Διόνυσο. Αρκετά λείψανα των ιστορικών χρόνων βρέθηκαν στις θέσεις όπου τοποθετούνται οι τέσσερις πόλεις του νησιού. Στην Καρθαία σώζεται περίπτερος, εξάστυλος ναός της Αθηνάς, χτισμένος πάνω σε πλάτωμα λαξευμένο στον βράχο, κοντά στη θάλασσα. Πάνω σε φυσικό πλάτωμα επίσης βρίσκεται και ο ναός του Απόλλωνα, μεγάλο μέρος του οποίου έχει καταπέσει στη θάλασσα. Αποτελείται από σηκό και πρόδομο εν παραστάσει και μπροστά από την ανατολική του όψη υπάρχει λαξευμένος τετράγωνος βωμός. Λείψανα από τον ναό της Δήμητρας σώζονται μέσα στην κοίτη του χειμάρρου Βαθυπόταμος, Δ της πόλης. Εκεί κοντά υπάρχουν κατάλοιπα από το αρχαίο θέατρο της πόλης και το υδραγωγείο, ενώ στα Α σώζεται μεγάλο τμήμα από τον δρόμο που συνέδεε την πόλη με την Ιουλίδα. Τα τείχη της πόλης διατηρούνται σε μεγάλη έκταση, χτισμένα με μεγάλους σχιστόλιθους και μαρμαρόλιθους. Ένα μεγάλο ανάγλυφο λιοντάρι από τα αρχαϊκά χρόνια (570-560), που φιλοξενείται στο μουσείο της Ιουλίδος σήμερα, στόλιζε, κατά τον Γ. Βέλτερ, το αέτωμα στο πρόπυλο της πόλης. Στην Ιουλίδα σώζονται μεγάλα τμήματα από το τείχος που ένωνε την πόλη με την ακρόπολη. Στη θέση ανάμεσα στον Άγιο Γεώργιο και στην Αγία Σοφία βρισκόταν ιερό, αφιερωμένο στον Απόλλωνα Πύθιο· εκεί κοντά πρέπει να βρισκόταν και η αγορά των Ιουλιητών και το ιερό της Αφροδίτης Κτησύλλης. Στα ΒΑ, σε απόσταση ενάμισι χιλιομέτρου, βρίσκεται το σημαντικότερο μνημείο της Κ. Πρόκειται για κολοσσιαίο αρχαϊκό λιοντάρι (α’ μισό του 6ου αι. π.Χ.), λαξευμένο σε σχιστολιθικό βράχο. Πιθανόν συμβολίζει τον λέοντα ο οποίος, σύμφωνα με τον μύθο, έδιωξε τις Νύμφες που κατοικούσαν στο νησί πριν από τον Αρισταίο, αναγκάζοντάς τις να περάσουν απέναντι, στην Κάρυστο. Η Κορησσία προστατευόταν από ισχυρό οχυρωματικό περίβολο, λείψανα του οποίου σώζονται στους λόφους του Αγίου Σάββα και της Αγίας Τριάδας. Υπάρχουν επίσης ερείπια ναού του Απόλλωνα Σμινθέα. Από το νεκροταφείο της αρχαίας πόλης προέρχεται θαυμάσιο αρχαϊκό άγαλμα κούρου (6ος αι.), που φυλάσσεται σήμερα στο Εθνικό Μουσείο. Η Ποιήεσσα ήταν χτισμένη πάνω στον λόφο Κούνδουρος, απέναντι από το Σούνιο. Σώζονται τμήματα των τειχών και άλλων κτισμάτων. Αρχαϊκό άγαλμα κούρου από την Κέα (6ος αι. π.Χ.), από τα ωραιότερα επιτύμβια έργα (Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, Αθήνα· φωτ. Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου). Άποψη της Ιουλίδας, πρωτεύουσας της Κέας, που είναι χτισμένη στη θέση της αρχαίας ομώνυμης πόλης (φωτ. Κ. Ραφαηλίδη). Αρχαϊκό ανάγλυφο λιοντάρι (570-560 π.Χ.) (Μουσείο Ιουλίδος, Κέα). Ανάγλυφο λιοντάρι του 6ου αι. π.Χ., λαξευμένο σε έναν βράχο κοντά στην Ιουλίδα (Χώρα) της Κέας.